zurück

Herstellung von Chelle (Kochlöffel) und Chlüpper (Wäscheklammern) im Tösstal, 19. Jahrhundert

Chellere

Von Jakob Zollinger

Aus dem Buch "Geissenvater Heinrich Rüegg", erschienen im Buchverlag Wetzikon.

Grad grusamig, wies en Schnee abeto hät i dem Burebode, dei im Fischetal obe ! En Schue vier feuf lyt gwüss scho um und a, und eisig no buslets und fockets - di bare Fatzeneetli chönd obenahe. Scho zwo gschlage Stund schorred und schufled de Grosvatter und de Chnächt und beed Buebe, zum e chli Luft mache ums Hus ume und zum Brünneli dure. Jez schlönds di härte Schneetogle ab de Holzschuene, schodled di wyss Bauelewatte ab de Belzchappe und tramped is Gängli.
Häsch gseh! Dei stönd jo d Ändifinke ordeli i der Reie, und an hölzene Wandhöögge hanged di ticke Lismer. D Schneeschufler-Kumpeny schangschiert s Wärli, und nomene Wyli höckleds rüebig. um de grüelacht Chachelofen ume - d Buebe uf em warme Chouschtbank, de Grosvatter und de Chnächt, äbe de Toni, uf em langen Ofebank. Was fangt men a? Was sett me gwerbe? D Stubehockete treit nütesnüt ab.
S Rägeli, s Husmüeti, hä fryli woll, säb mues um d Arbet nöd chümbere. Dei am Tisch vorne erlists Strümpf und Hämperzügs, Fatzeneetli und Wäschblätz, Bettzieche und Ylache - ä bhüet mi de Himmel, was häts do nöd Löcher und Dreiängel und Blödene! Sy-netwäge chients busle und focke und chute bis Liechmiss, um d Arbet müessts kä Brösmeli chümbere.
De Grosvatter wüeschtelet uf em Ofebank und nimmt si Rohrpfyfe mit em borzellanige Chopf gmächli us em Mul. Er wüeschtelet nomol und macht dänn vor em ane: «Chlaustag und scho en halbe Monet ygschneit! Das git e bösi Chrottete, bis am Waldermärt di lieb Herrgottesunn s erschtmol über d Warte iegügslet. Nu, Chousch-Bankrütschete und Geinete und Umemusete gits nöd wägedesse, me mues si öppen e chli rode und gleiche zum e paar Blutzger verdiene. Allihopp, Ruedi und Heirima, lupfed de Hosebode! Rägeli, schopf din Blunder i d Wöschzeinel D Winterarbet goht a im undere Burebode - chellere und chlüppere, das ischt vo hüt a Trumpf!»

Nöd grad en Aengelsgsang förs Rägeli, em Grosvatter Rüegg sis Rede, säb merkscht dänn öppe no gly. Lueg, wien em s Bluet i d Bagge schüsst, los wies d Strumpfchugle uf d Schiferplatte tätscht und frei sälze resoniert: «So, iez hät me de Brägel wider! Schniflete und Schnäflete und Sagete und Rasplete i der Stuben ine, de lieblang Herrgottetag! Was säg i Stube? E Wagnerbudik gits drus, wo d kä Ornegli und kä rüebigs Plätzli meh häschtl Bhüet mi de Himmel vor dem Chrüsimüsi!».

De Heiri und de Ruedi nänd si dere Jomerete nöd nagelsgross in acht, Chellere und Chlüppere, hoplahei! Pums, pums - scho hät s Chouschbänkli si Chundsami verlore! Weidli, weidli wäpfeds in hindere Gade hindere.
Ebig agriffig Tusigewättere sinds dänn scho! Scho händs der alt, vierbeinig Bschnydstuel ab Bode glupft und fergged e, eine vorne, eine hinedure, durs Gängli. Mag er gschlüfe dur di schmal Stubetör? Brezys hoorgnau - brävner nützt i nüt! Dei stoht er ase bockbeinig bim Feischtersims vorne, as wett er säge: Hänusedänn, do bin i iez halt! E bitzeli Stubewärmi tuet eim glich ebigwoll!
Gar nöd se lang, und eusere Vierbeiner chunnt en Gspane über. De muescht nu luege und stune: En Schiterstock, en wohrhaftige Schiterstock schleiked d Burebodebuebe über d Selle. Kä asen en ughoblete Gsell mit Högere und Püggle - nei, en ebig en artigs Stöckli isches, en eschene Rugel, en guete Schue tick und woll zwee Schue höech.

E heillos gspässigi Macheschaft ischt obedruff: Imene isene Scharnier e starchs Mässer mit eme Handhebi, grad an en alts Chrutbrätt muescht sinne. S nimmt ein scho z Tod wunder, was do sett agreiset sy!
Schneidstuhl (shaving mule)
Schneidstuhl, modern
Hackerdie hindere, rumeds dänn de ganz Gaden us? Mues d Burebodestube ganz überchlöfteret sy? Nei gwüss iez ä: D Schlarpe und d Holzböde schleikeds under em Chöischtli före und byged Holzchlötz undere, rund und viereggig, gwüss wägerli e Stucki füfzäh, zwänzg. Glaub es woll, und säb glaub is, e Rägeli Rüegg seig sälze und vertaubet!
Nunig gnueg. Der Ofebank mues no dra glaube. Aller Gattig Hanterechszüg wirt dei verleit: De Linggshöhler, de Rächtshöhler, de Schnätz, fyn und grob Holzrafle, Ziemässer und Glasbapyr - nöd zum Luege! S Rägeli tifeliert i eire Täubi i d Chuchi use.
 
S Chellere goht a. De Grosvatter stoht zum Schiterstöckli ane, lupft s Chellemässer am Handhebi uf und kumidiert: «Allihopp, Ruedima, e Tötzli ane! Iez gheissts d Händ rode!»
De Hansjokeb stellt das Stückli Ohornholz hübscheli ufs Stöckli und - wie s Ebigewätter gohts - schnäflet er mit em scharpfne Chellemässer dra ume. Wyss Spöö flüged uf de Boden abe, fyn und groblacht, und der alt Rüegg ägspliziert: «Gälled, Buebe, das goht wie gseupft! Aber im Griff mues mes ha, im Griff hän i gseit! Und s Holz mues me känne, mues es in Fingerbeerene merke, wie d Fasere laufed und was e chlyses Eschtli mag lide. Häscht das nöd, se vernütescht de ganz Chro und s Gschier dezue a.
 
Ziehmesser, Ziehklinge Ziehmesser  
D Burebodebuebe lueged ebig gnood. S Holzchlötzli tünneret und tünneret, und nomene Wyli machts e Füeteri wien en groblachte Hördöpfelstössel - oben en zümpftige Chnotter und unen am tünne Styl nomol e chlyses Chöpfli.
S Chellemässer ruebet. Übere mit em Bei - de Grosvatter sitzt scho uf em Bschnydstuel, leit di agfange Chelle under der Holzchopf, truckt une ghörig uf de Fuess, s gyret lyslig, und s Stuck ischt ygchluppet, brävner nützt i nüt. S Ziemässer chaflet und chäfelet am Styl ume, d Spöndli werded chlyner und chlyner, de Styl ründer und ründer.
De Rüegg chraslet wider ab sim Ross obenabe. «Zweiti Kumpeny, hoppla, drawälli! Nimm de Schnätz zhande, Ruedibueb, mer wänd luege, wie d de hinder Teil vum Chellechopf usemodlescht. Zieh dis Gschier zerscht ordeli ab am Stei - haue mues es wies löödig Gift!»
De Ruedima schnäflet und schnäfelet imene hellen Yfer, chaflet e Wyli mit der grobe Holzrafle, nimmt de Schnätz wider, spannt d Chelle in Bschnydstuel, schnäfelet mit em Ziemässer und häsch gseh rüüche: S Chellechöpfli ischt scho ordeli gmodlet.
De Heiri wartet scho mit em grosse Höhler i der Hand. Das ischt e ganz e gchützligs Ärbetli zum d Höhli süberli in Chellechopf modle. Do cha me kän Umeblaari anestelle, do muescht d Auge und dis Grütz bi der Arbet ha. Lueg iez, wien er mit em Rächtshöhler hübscheli umefahrt - iez ordeli mit em Holz, iez süberli degäge, iez mit em Linggshöhler di ander Site.
Allpott wächslet er s Gschier. S meint mänge Nar: Holz ischt Holz! De Heiri weiss es besser: S Holz hät si Finesse, wome si mues richte deno, suscht goht d Arbet znüte.
Schnitzmesser für Löffel
Schnitzmesser für Löffel
Das hettet mer! D Höhli isch nöd übel anepäschelet, uud de Heiri lauft zum Bschnydstuel. Grad en Arbet, das Chellemache! Dei chluppet er de Chopf sorgli y und nimmt s Ziemässer zhande. Was schnätzlet er iez unen am Styl? Jäso, de Hoogge, de Hoogge zwackt er ane! Das goht wie gseupft. Scho gumpet er wider vu sim härte Sitz oben-abe, rüert di groblacht gschnitzt Chelle uf de Stubetisch und heepet wien en Tragunerfäldweubel: «Chelle Nummere eis - fertig!»
Ase gwerbeds zämethaft, die drei Rüegge, e Stund, zwo, drei. Goht alls eso em Schnüerli noe? Laufts durgänts eisig fadegraad? Me chient si trumpiere! Los nu, wie de Grosvatter wätteret dei a sim Chellemässer zue: «Iez sell dänn bald s Grossehundsgötti do ane stoh! Ein Schnarz um der ander schränzt der noe! Widerhölzig Sackermänter hän i iez do scho underhänds! Und hä doch gmeint, mer heiged di süberschte Stämmli usgläse dei im Burebodebödeli une. Aber äbe, d Ohornstämmli händs öppe wie d Hehler und d Anketanzer, Usseför fyn und gspiegelig, inneför chnorzig und widerhoorig. Me cha si trumpiere - am Holz und an Mäntsche ... »
Em Ruedi und em Heiri gohts nöd bräver. Dei schränzt de Schnätz eismols en tüfe Fletsche use, iez wörgt de Höhler e birebitzeli zstarch und de Chellechopf goth znüte - handchehrum schlipft s Ziemässer ab und de Hoogge hät en Hick. Verräble chient me dänn scho!
 
Nöd lugg lo günntl Zwölfmol chringlet d Fädere im alte Zithüsli ine - e Totz groblachtig Chelle ligged uf em Schifertisch. S Chouschtbänkli huchet wärmer und wärmer gäg de Bütschgischybe före, und s Rägeli rüeft us der Chuchi: «Abrume - ässe, ässe».
Di schlegeltick Hördöpfelsuppe ische usglöfflet, d Habermuesblatte leer - me hät e Halbstündli der Wöhli noe. S ganz Hushältegli loset em Grosvatter ab, won uf em Ofebank prichtet und verzelt: «Ja, ja, das Chellere - en armi Sach isches gsy scho zu Näppis Zite, en ebig en armi Sach isches hütstags no.
 
Dei suechscht a der Warte obe di süberschte Ohörnli us, zwacksch es ab Bode und bygescht das Wärli uf de Hornschlitte. Muescht öppen ordeli ahebe mit den Absätze, as d nüd mit der ganze Bagaaschi bim Hus une i d Stockmur iesäderescht. Dänn hölzlescht d Stämmli under em breite Förtach süberli uf zums teere. Kä Sünneli und kän Sprutz Rääge törf dezue cho -langsam, langsam mues s Chelleholz trochne, suscht gits Spält und Sprüng. Imene Jöhrli werts ufgsaget uf sibe Zool, acht Zool, uf schüenig und anderhalbschüenig Tötze, äbe, uf d Chellelängi. Di gröbere Tötze spalt' me zwei, viermol und byget de ganz Brägel nomol an e luftigs Örtli zums Holz vollig uströchne - e Jöhrli zwei. Grües Holz, e leidi Sach wärs, gäbti Gygeböge und Spaltwar.  
Hät dänn di ganz Hushaltig en gschlagne Tag gchelleret gha, was häts eim abtreit? Drei baar Rappe s Stuck, wome no buechis Holz verschnäflet hät- sächs Rappe hütstags di ahömene Chelle, wo fyner und wysser sind. Iez rächned sälber zäme! Vu acht, zäh Batze s Tags mag kä Seublotere gvöllnere. Nu guet, as mer s Holz nüt müend rächne.
Wämer z starch jomere drob und winterszits uf de warm Ofe flarze? Nei, e Fränkli ischt eisig e Fränkli! Tänked euer Läbtig dra, Buebe! - Mer wänd wider a d Arbet!»
Am Vormittag, nu; do händ s Rüegge frei groblachtig ghandiert, das wär, wie de Tobelbueb säge wor, Hagmässerarbet gsy. Iez gheissts öppen e chli fyner dehinderhar. Schnäfele und schnäfele tüends, räspele und räspele, de Schnätz mues allpott und gly wider gwetzt sy am Abziestei - en ebigi Gänggeliarbet isches dänn scho. Und gliech wider e schöns Werch! Chellere und chellere isch zweierlei! Im Aug mues mes ha, in Fingerbeerene mues mes ha! E paar Schnitzli, und de Hoogge stoht ärtiger dei. Wider e chli graflet, und de Styl gseht vill chumliger dry. De Linggshöhler nomol zhande gno, und d Chelle passt vill brävner is Aug, - D Freud am Hanterech mues us dee Arbet schyne!
Und iez chunnt s Letscht, wo s Rägeli scho lang ersorget hät, d Glasbapyrlete. Spöö und Schnäfel, nu emänd, di säbe hät me no gly zämegramisiert und is Chouschtloch oder in Ofen iegschoppet Aber Holzstaub - du allmächtigi Strof! Is allerhinderscht Schründeli ie hockt er, d Umhäng chascht allpott ussehodle, an gschweisselige Bütschgischybe chläbt er, uf em Schifertisch chasch din Name mole mit em Zeigfinger, is Burfet schlüft er und i d Kumodetrucke. Und do sett e Husmueter nöd verstrupfe und vertaube!
Ja, s ischt ase, brezys asen isches! Dei ribled und ribled de Heiri und de Ruedi am Chellezügs ume, as s en Ard und e Gattig hät, ribled und ribled mit Glasbapyr und wänd näd höre rible. Staub in Hoore und uf de Halblynhöslene, Staub is Grosvatters Chrüselbart, voll Staub di alt Bible uf em Lädeli, Staub im Ofechrutz und uf em Chöischtli. Arms Rägeli Rüegg! S Öllämpli fläckelet uf em Tisch - de Grosvatter und de Toni gwerbed im Staal. Was hanget dei an Ofestänglene über di rotblüemlete Umhängli abe? Was schynt se tubewyss is timberig Stübli? Zwölf Chelle hanged dei, e Tagwerch hanged dei, zwölfmol sächs Rappe ...
 
Zwee läbig Buebe wüsched und wüsched und chotschufled und chotschufled und rumed s Hanterechsgschier ordeli zäme. E Müeterli erschodlet de Staublumpe ztotzedmol under em offne Feischtergüggerli und staubet ab und staubet ab - der erscht Chellemachertag im undere Burebode isch dure.
Liechmiss isch do, d Fasnacht isch dure - in Burebode chunnt no käs Sunnestrymli. Schnee und Bauele um und a, Yszäpfe ob der Tachträufi, usghüngeret Chräe und Heerevögel durnüeled de Mischtstock. S alt Chämi lot iedwädere Morge Bräuk ab wie de wackerscht Chollhufe, und im warme Stübli chellered und chlüppered d Burebödler all and ein Tag. Es wott und wott nöd werde, de Früelig wott und wott nöd cho!
 
Wer strabliziert iez dei um Gregori ume wie lätz am Schorrise? Wer trampet gmach, gmach dur s Gängli? Wer bopperet a d Stubetör? «Nu überie!»
Ztusige Wätter, iez lueg me dei zue, de Chellechrömer isches, de Schuflemaheiri isches! Dei schlüft er us de Trägbande uud stellt sin Absatzchorb is Egg ie.
«Bis ä willkumm, Heiri! Nimm Platz! De werscht tänkwoll gern e Wyli ruebe! En ebigi Schneestampfete hämer dänn hür schol Seh, Rägeli, stell öppis uf de Tisch! De werscht woll möge, Heiri!»
Am Möge fehlts nöd, nei biwahr! Und schinierli tuet er nöd brezys, de Schuflemaheiri. Vier Stucki ase feissi Nidelwäe gschlipfed abe wie Schnupftabak, und s Rägeli heldet d Guttere mit em scharpfne Nusswasser gwüss scho s drittmol. Hä nu sedänn, s ischt jo de Schuflemaheiri! Moll, iez butzt er sin grone Lampschnauz mit em Handruggen ab. Er wueschtet e paarmol, schleikt s rot Fatzeneetli us em Sack, schnüzt zwei, drümol, schoppets wider in Sack, wueschtet wider und - moll, es gits - lot er a: «Wie häsch es mit der Chelle- und Chlüpperwar, Hansjokeb? Eusereins wirt öppe gly der Absatzchorb müesen an Puggel strupfe zums Wärli verhusiere im Land une. E Reis isches, säb säg der, e Wältsreis, dei gäg Stamme und Büüli. Und dezue schlächt Zite, Hansjokeb, grusamig schlächt Zite, chasch mers tür und heilig glaube.
 
Alls hät der Wölfni noe, alls stoht im Nidsigänts, und s Holzzügs bsunderheitli. I weiss nöd, Hansjokeb, i weiss nüd...» De Grosvatter Rüegg noschet mit de gchlotzige Fingere im Chrüselbart ... Mannli, Mannli, das kännt me! Jomere und jomere und dänn de Brys abewörge - all und ei Johr di gliech Lyre. Mannli, Mannli, em Burebode Hansjokeb rüert me kä Spezzi i d Auge.
Nu, er lot wägedesse kä Wörtli verlute. Gly gnappeds in Gade hindere zums Wärli visidiere. Was hät das magerlacht Mannli nöd e tue und e Machete und e Händverrüerete! D Chlüppli zgroblacht und d Chellehöögge zchorz, en Styl nöd ganz fadegraad und d Höhli zwenig tüf - Buebenarbet teilt er us und Chrysbordiholz.
 
«En Feufer s Stuck Chelle, gross und chly inenand grächnet, en Feufer s Totz Chlüpper - mehner cha der s Schuflemasheiri nöd büte! Z arme Tage chiemt i us, gäbti en Blutzger drüber! Tänk ä, husiere bis ge Stamme und ge Büüli, da bruchts Moneete, Moneete brucht en Schuflemaheiri! Chlöpf y Hansjokeb, chlöpf y, morn chan i s Bott nüme hebe!»
Heiri, kännscht de Grosvatter Rüegg im Burebode nunig besser? Los, was er seit: «Feuf Rappe s Stuck? Sächs Rappe, und de Handel isch gmachet. Sächs Rappe d Chelle, sächs Rappe s Totz Chlüpper - Punkt und Streusand druf! D War isch meh weder rächt, und Buebenarbet und Chrysbordiholz chascht amen anderen Ort usteile! Das ischt s letscht Wort!»
Si tramped i d Stube zrugg. Drümol nimmt de Heiri d'Trägband i d Hand und lots wider lampe - drümol hebet er d Törfalle und lot si wider goh. S treit em nöd nagelsgross ab - en Hansjokeb Rüegg isch kä Gigampfi. Nomene Stündli chlöpfed d Händ zäme: «Sächs Rappe d Chelle, sächs Rappe d Chlüpper!»
 
«Und wie stohts mit em Birappe, Heiri? Wie hämers ase mit de Moneete? Ygchlöpft ischt emänd gly! Feuflyber gsäech i gern!» macht de Hansjokeb, wos wider hinder eme Glesli Nusswasser am Tisch zue sitzed.
«Birappe? Moneete? Feuflyber, häsch gseit? Wie chame se wunderli fröge! Zerscht mues tänkwoll s Wärli vergrämplet sy und dänn chunnt s Birappe! Wie hämers färn gha? D Helfti uf de Maie, d Helfti uf Jakobi - mer fanged kä neui Moden a!»
Wider ligged zwo Händ inenand, und imene Wyli stoglet s Schufelmasheiri mit der erschte Bordi Chellezügs em Bärloch zue und chitzeret vor en ane: «Sächs Rappe? Häsch mi nöd vertwütscht; Hansjokeb Rüegg! Ine sibe hän i em Fülliweidler zahlt - hä, hä, häl E chli notli tue - äba, was nützed eim d Vörtel, wämes nöd brucht!»
Im Burebodestübli raged zwee Buebe über de Schifertisch ie und chritzled mit eme Chridestumpe:
800 Chelle - ou, nöechli 50 baar Franke! . . , 2000 Chlüpper - nomol 11 Franke! .... 60 Franke Winterloh zämethaft - was macht nu ä de Grosvatter mit dem allmächtige Hufe Gält !!
 
Schneidstuhl aus dem 19.Jahrhundert
(vergrössern)